Osoby

KOSTRZEWSKA Maria Barbara, z domu Trznadlówna, primo voto Kostrzewska, secundo voto Zakrzewska, tertio voto Klimaszewska (?), quatro voto Kołłontaj (24 listopada 1909 Jodłowa koło Jasła – 14 listopada 1986 Warszawa),

śpiewaczka, reżyserka, dyrektorka teatru. 

Była córką dyrektora szkoły Mariana Michała Trznadla i Franciszki Katarzyny z domu Mateczek; ciotką pisarza, krytyka literackiego i publicysty Jacka Trznadla. Jak sama wspominała, pochodziła z muzycznej rodziny, np. jej dziadek, Franciszek Maleczek, był kapelmistrzem orkiestry wojskowej. Za mąż wychodziła trzy lub czterokrotnie: najpierw za Stanisława Kostrzewskiego (zm. 14 listopada 1939; ślub 25 czerwca 1935 w Przemyślu); potem za śpiewaka Tadeusza Zygmunta Zakrzewskiego (1911–1947; zob. t. 1; ślub 2 stycznia 1941 w Warszawie); podczas II wojny światowej była żoną, lub była związana, z Wiktorem Klimaszewskim (kapralem AK pseudonim „Mały”, który brał udział w wykonaniu wyroku na Igo Symie; zginął w sierpniu 1943); po wojnie poślubiła spikera i dziennikarza Polskiego Radia Bolesława Kołłontaja. 

Studiowała w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie (śpiew u Konstantego Kniaginina) i 13 maja 1931 na scenie Teatru im. Słowackiego wzięła udział w przedstawieniu klasy operowej w roli Loli w Rycerskości wieśniaczej (jako Trznadlówna). Ukończyła też krakowskie seminarium nauczycielskie uzyskując dyplom „Nauczyciela muzyki i śpiewu dla szkół średnich”. W 1933–37, zgodnie z wyuczonym zawodem, pracowała w seminarium nauczycielskim i w gimnazjum w Przemyślu, skąd w 1934–35 dojeżdżała do Lwowa, by kształcić głos u Augusta Dianniego. W Przemyślu, w amatorskim Towarzystwie Dramatycznym „Fredreum”, od 1933 występowała w przedstawieniach rewii i operetek (Manewry jesienne, Baron Kimmel, Nitouche). Brała też udział w koncertach radiowych we Lwowie i w Krakowie.  

Od 1937 występowała w Warszawie, zaangażowana do zespołu Opery. Zadebiutowała (jako Kostrzewska) 25 października 1937 na scenie Teatru Wielkiego w roli Juanity w operetce Słońce Meksyku w reżyserii Leona Schillera, a 3 grudnia tego roku zaśpiewała Micaelę w Carmen. Po występie w roli Krysi w Ptaszniku z Tyrolu (premiera 31 grudnia 1937), uzyskała przychylne recenzje;

talent to niewątpliwy, głos świeży, miły, gra pełna życia, wdzięku i naturalnej prostoty 

napisał wtedy Piotr Rytel. W 1938 brała udział w premierze Manewrów jesiennych (jako ochotnik Marosi) i Księcia Szirazu, a z repertuaru operowego wykonywała koloraturową partię Panny Ewy w Hrabinie (premiera 19 marca 1938) i w tymże roku następne sopranowe: Zuzi w Verbum nobile, Małgorzaty w Fauście, Gildy w Rigoletcie. W sierpniu 1938 zaśpiewała Zosię we Flisie, w przedstawieniu Polskiej Opery Ludowej w Teatrze na Wyspie w Łazienkach. W Teatrze Wielkim odniosła sukces w tytułowej roli Jany w Dziewczęciu z Holandii (premiera 4 lutego 1939). Zagrała również tytułową rolę w specjalnie dla niej zrealizowanym muzycznym filmie Kwiaciarka (1939; nie wszedł na ekrany). 

W 1938 nagrała płyty dla firmy Syrena Record i wystąpiła w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia. W tym czasie wyjeżdżała na koncerty za granicę: do Danii, Szwecji, na Łotwę. W sierpniu 1939 nowy dyrektor Opery Warszawskiej, Adam Didur podpisał z nią kontrakt na sezon 1939/40: w inauguracyjnym przedstawieniu Hrabiny w inscenizacji Leona Schillera miała wystąpić jako Panna Ewa. 

W czasie II wojny światowej i okupacji niemieckiej, występowała w Warszawie w operetkach i rewiach w teatrach jawnych: w oficjalnym Teatrze Miasta Warszawy, m.in. w: Sztygarze (1940; jako Hrabianka), Cygańskiej miłości (1941; Ilona), Wesołej wdówce (1941; Hanna Glavari), Ptaszniku z Tyrolu (1942; Krysia), Błękitnej masce (1943), Rozkosznej dziewczynie (1943), a także w teatrze Nowości, Maska (1943), Bohema, Rozmaitości Jar (1943, 1944; w Królu włóczęgów, w roli tytułowej w Rose Marie, jako Basia w Śnie nocy lipcowej, Joanna w Pod Złotą Flądrą). Występowała też w jawnych imprezach w Krakowie: w Starym Teatrze (styczeń 1941) i w oficjalnym Teatrze Powszechnym (czerwiec 1944). W Warszawie śpiewała również w kawiarniach: „U Aktorek” (1942, 1943), „Sztuka i Moda” (SiM), „Pan”, w „Bristolu”, u Lardellego, a np. w Lublinie na poranku w kinie „Apollo” (1943).

Jej występy w teatrach jawnych były zapewne tak zwanym „kamuflażem ochronnym”, ponieważ jednocześnie należała do Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej (pseudonim „Maria”) i pracowała w komórce wywiadowczej. W powstaniu warszawskim była łączniczką i sanitariuszką (pseudonim „Nana”) w oddziale doktora S. Zakrawacza w grupie „Krybar” na Tamce; śpiewała też dla walczących i rannych żołnierzy. Po powstaniu znalazła się w Milanówku pod Warszawą, gdzie pracowała i występowała w kawiarni „U Aktorek”; towarzyszem jej życia był wówczas major „Wir”, Zbigniew Makush-Woronicz, oficer kontrwywiadu AK. W 1945 (około 26 marca) aresztowana przez NKWD, ze względu na swe powiązania z Komendą Główną AK i z organizacją „Nie” oraz w związku z przygotowywanym w Moskwie „procesem szesnastu”, była przez trzy miesiące więziona i podczas przesłuchań bita, a później także nękana przez polskie służby bezpieczeństwa. 

Powróciła na scenę i w roli Violetty gościnnie wzięła udział 3 grudnia 1946 w premierze Traviaty w Krakowie w Operze Towarzystwa Przyjaciół Opery (tak zwanej Operze Bierdiajewa), ale już od 1 listopada 1946 była solistką Opery Katowickiej w Bytomiu, gdzie pozostała do 1 września 1949. Stworzyła na tej scenie znakomite i wielekroć wspominane kreacje wokalno-aktorskie jako: Violetta (Traviata, 1946), Rozyna (Cyrulik sewilski, 1947), Norina (Don Pasquale, 1948); występowała też w rolach: tytułowej Lakmé (1948), Zuzi (Verbum nobile, 1948) i Gildy (Rigoletto, 1949). W tym czasie śpiewała gościnnie we Wrocławiu partię Violetty (20 grudnia 1947), a z zespołem Opery z Bytomia wyjeżdżała na występy do Warszawy (Cyrulik sewilski i Traviata; sierpień 1947), Wrocławia (Cyrulik sewilski i Don Pasquale; sierpień 1948), Krakowa (Lakmé i Don Pasquale; 29 grudnia 1948 i 27 stycznia 1949), Ostrawy (Verbum nobile; 8 marca 1949) i Łodzi (Traviata i Don Pasquale; sierpień 1949). Violettę, gościnnie, zaśpiewała jeszcze w Bielsku (9 marca 1950). 

W 1949 Walerian Bierdiajew zaangażował ją do Opery w Poznaniu, gdzie korzystała z konsultacji wokalnych Józefa Wolińskiego. Śpiewała tu nadal w Traviacie, w której, jak pisał Kazimierz Nowowiejski:

zachwyciła wszystkich srebrzystą koloraturą, inteligencją aktorską, czarem sopranu zmysłowego w średnicy, a leciutkiego przy wysokich tonach skali, w końcu i wyjątkowo korzystną aparycją.

(Jej rola Violetty przeszła do legendy; wystąpiła w niej 416 razy.) Po Olimpii w Opowieściach Hoffmanna (1949) nastąpił najlepszy okres kariery śpiewaczki. Jej Norina w Poznaniu (1951) była

pełna wdzięku, finezji i powabu, spiritus movens całego przedstawienia

(Nowowiejski);

doskonale odtwarzała tytułową rolę w Śnieżynce, w polskiej premierze tej opery (15 lipca 1951). Była też Hanną w Strasznym dworze (1952), tytułową Manon (1954) oraz Zofią (Halka) i w tej roli występowała podczas wizyty poznańskiej Opery im. Moniuszki w Moskwie (21 grudnia 1952–13 stycznia 1953). Śpiewała też na koncertach, m.in. w Bydgoszczy (lipiec 1949, styczeń 1952). W filmie Jana Rybkowskiego Warszawska premiera (1951), o wystawieniu Halki w 1858, zagrała świetnie Paulinę Rivoli, pierwszą odtwórczynię tytułowej roli bohaterki opery w Warszawie. W nagraniu płytowym Strasznego dworu pod dyrekcją Bierdiajewa wykonała partię Hanny. Wraz z Bierdiajewem przeszła w 1954 do Opery Warszawskiej, gdzie śpiewała do 1957 w Traviacie i Strasznym dworze, a także Mimi w Cyganerii i występowała w komediowej roli Felice w Czterech gburach. 

Brała udział w wielkich imprezach estradowych, np. w rewii Qui Pro Quo contra Morskie Oko według scenariusza Tymoteusza Ortyma, granej od kwietnia 1956 w warszawskiej Sali Kongresowej i na Stadionie Dziesięciolecia oraz w hali Stoczni Gdańskiej dla tysięcy widzów, a także w kameralnych programach rozrywkowych (obok Mieczysława Fogga, Wiecha, Ludwika Sempolińskiego), jak występy w kwietniu 1957 w Cieszynie i Bielsku-Białej oraz Cieszynie Czeskim, Morawskiej Ostrawie i innych miastach przygranicznych Czech czy we wrześniu 1957 w poznańskiej Komedii Muzycznej w Nie byle kto, nie byle co, nie byle jak (obok Karola Hanusza, Ludwika Sempolińskiego, Henryka Ładosza, Tamary Pasławskiej). W sezonie 1957/58 przebywała w Moskwie; gdzie śpiewała na koncertach. 

Od 2 maja 1958 była solistką, a od sierpnia 1959 do ostatniego przedstawienia 31 października 1959 także kierowniczką artystyczną krótkotrwałego Teatru Muzycznego, założonego w Warszawie pod auspicjami Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej oraz Centralnego Zarządu Spółdzielczości Pracy, z siedzibą w Domu Kultury Warszawskich Zakładów Przemysłu Odzieżowego „Cora” przy ulicy Terespolskiej i zwanego ze względu na lokalizację na Grochowie „Operetką Grochowską”. Na miejscu i w objazdach tego teatru (latem 1958: miasta Śląska, Skarżysko Kamienna, Rzeszów, Przemyśl, Bydgoszcz; latem 1959 Kalisz) występowała w rolach Angeli Didier (Hrabia Luksemburg) i Wiktorii (Wiktoria i jej huzar).   

Później była kierowniczką artystyczną Operetki w Lublinie (od 1 września 1959 do 31 lipca 1966). Występowała tu w takich rolach, jak: Sylva Varescu (Księżniczka czardasza, 1960), Rozalinda (Zemsta nietoperza, 1961), Madeleine (Bal w Savoyu, 1962), Iduna (Fajerwerk, 1963), Dorota (Krakowiacy i Górale, 1964), Helena (Eksportowa żona), Księżna (Ptasznik z Tyrolu, 1965). Reżyserowała na tej scenie m.in.: Księżniczkę czardasza, Zemstę nietoperza (z Zofią Weissówną), Pannę Wodną (z Beatą Artemską; 1962), Ptasznika z Tyrolu. W 1968 uzyskała w Ministerstwie Kultury i Sztuki uprawnienia reżysera widowisk muzycznych. 

Od 1 września 1966 do 1979 była dyrektorką i kierowniczką artystyczną Operetki Dolnośląskiej we Wrocławiu (od 1 stycznia 1977 pod nazwą Teatr Muzyczny). Obok operetek klasycznych wystawiała musicale, aktualne widowiska muzyczne (Dziś do ciebie przyjść nie mogę), a także inspirowała twórczość rodzimą: na zamówienie Operetki Dolnośląskiej powstała znakomita śpiewogra Na szkle malowane (prapremiera 11 marca 1970) i musical Błękitny zamek (prapremiera 12 maja 1979). Sama reżyserowała My Fair Lady (1966), Króla włóczęgów (1968), Ostatni romans księcia Valentino (polska premiera 17 października 1969), Rose Marie (1977). Występowała m.in. jako: Korynna (Nitouche), Księżna (Dama od Maxima), Pozwana (W imieniu brawa). Sukces odniosła w roli tytułowej w Hello, Dolly! (1974), czarując, jak dawniej powłóczystym spojrzeniem spod olśniewających kapeluszy (akcja dzieje się w branży krawieckiej i modniarskiej); musical osiągnął szybko liczbę 100. spektakli. Pożegnała scenę podczas premiery Błękitnego zamku (12 maja 1979), śpiewając specjalnie dla niej wplecioną piosenkę Burmistrzowej o Wrocławiu pod tytułem Moje miasto nad rzeką. Później wróciła do Warszawy i udzielała lekcji śpiewu. Musical Błękitny zamek reżyserowała jeszcze w Krakowie, gdzie podczas jego premiery 18 grudnia 1982 obchodziła jubileusz 45-lecia pracy artystycznej, a także w Teatrze Muzycznym w Lublinie (premiera 15 grudnia 1985). W 1975 otrzymała Nagrodę Artystyczną Ministra Kultury i Sztuki I stopnia. 

Miała lekki sopran o srebrzystej barwie i rozległej skali; Zdzisław Sierpiński zwracał uwagę na jej

bezbłędną emisję, urzekający barwą timbre, błyskotliwą technikę.

Miała też talent aktorski, w jej grze była werwa, temperament. Była szczupła, gibka, o wielkich szafirowych oczach i wyrazistej mimice. Pisząc o jej rolach wokalno-aktorskich, recenzenci podkreślali autentyzm kreowanych przez nią postaci. Występy Kostrzewskiej przyciągały publiczność, a przedstawienia z jej udziałem miały frekwencyjne sukcesy i po kilka sezonów utrzymywały się na afiszu, zwłaszcza w Poznaniu. Tabl. 21. 

Bibliografia

XXV lat Operetki Wrocł. 1955–80 (il.); 40 lat sceny muz. w Lublinie (il.); Dziadek: Opera Pozn. 1919–2005 (il.); 10 lat Opery warsz. 1945–55 (il.); EM; Felczyński: Fredreum s. 209 (il.), 210, 211, 213, 218–219, 317; Filler: Operetka (il.); Hist. filmu t. 3; Jasiński: Koniec epoki (tu opinia P. Rytla); Kański: Mistrzowie; Komorowska: Kronika t. muz. 1944–89; Komorowska: Za kurtyną lat (il.); Kraków muz. 1918–39 (il.); Lachowicz: Dwadzieścia lat; Lerski: Syrena Record; Łoza: Uzupełnienia (il.); Mościcki: Teatry 1944–45 (il.); Nowowiejski: Pod zielonym Pegazem (il. nr 47); Opera Pozn. 1919–69 s. 37–40; Opera Śląska 1945–55 s. 60; Opera w Poznaniu. 75 lat (il.); Operetka w Lublinie 1947–68 (il.); W. Panek: Legendy i kariery, zbiór 1, wyd. II, Warszawa 1987; 15 lat Opery w Warszawie; Pół wieku Opery Śląskiej 1945–2000 (il.); Sempoliński: Druga połowa; Sempoliński: Wielcy artyści (il.); 100 lat Fredreum 1869–1969, Kraków 1969 s. 33 (il.); Szczublewski: T. Wielki; Świtała (il.); Weber: Z dziejów opery w Bydgoszczy; Woźniakowska (il.); Wrocławski T. Muzyczny 1955–95; Żuchowski: Gwiazdy; Żuchowski: Panorama; Czas 1931 nr 110; Express Wiecz. 1958 nr 113, 1979 nr 155; Głos Wielk. 1951 nr 55 (K. Nowowiejski); Kobieta i Życie 1986 nr 11 (il.); Kur. Warsz. 1937 nr 332, 358, 1938 nr 78, 110, 226, 269, 270, 319, 1939 nr 35, 233; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 175, 186, 187, 193, 195–198, 205, 1997 z. 1–4 s. 14, 21, 28, 37 (il.), 90, 104, 164, 353, 364, 366, 375, 381–382, 386, 450, 544–549, 566, 2008 z. 3–4 s. 53–54; Profile 1982 nr 4 (Wywiad z K.; il.), 1987 nr 1 (il.); Ruch Muz. 1987 nr 3 (il.); Teatr 1977 nr 1 (il.); Wiadomości 1975 nr 32 (il.), 1976 nr 42 (il.); Wieczór 1958 nr 151; Zielony Sztandar 1982 nr 42 (il.); Życie Warsz. 1958 nr 112, 1959 nr 275, 1979 nr 132 (Z. Sierpiński), 1986 nr 268, 272, 275; Afisze, programy i wycinki prasowe, IS PAN; Akt ślubu nr 29/1935/Z, Arch. USC Przemyśl; Akt ślubu nr I–I/3/1941 i akt zgonu nr IV/3011/1986, Arch. USC Warszawa; Akta, ZASP; Programy, MTWarszawa; Galewski: Pamiętnik mps s. 167–168; www.1944.pl 

Ikonografia

Fot. – Arch. T. Wielkiego Warszawa, Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.